28 اردیبهشت، روز بزرگداشت حکیم عمر خیام

                                                          

«ابوالفتح عمربن ابراهیم، عمر خیام»، از شاعران و دانشمندان بزرگ ایران در دوره‌ی سلجوقی است. زادگاهش نیشابور بوده اما چنان برمی‌آید که شهرهای خراسان آن زمان مانند «توس»، «بلخ»، «بخارا» و  «مرو» را دیده باشد. حتی به بغداد رفته و به روایتی زیارت حج را نیز به‌جای آورده‌است.

 او با پادشاهان و بزرگانی چون «ملک‌شاه سلجوقی» و «خواجه نظام‌الملک» و با دانشمندانی همچون «غزالی» مراوده داشته‌است. «خیام» اغلب دانش‌های زمان خود را

به کمال می‌دانست. چنان‌که اصلاح تقویم جلالی را «ملک‌شاه سلجوقی» به او سپرد. در زمینه‌ی پزشکی، «سنجر»، پسر «ملک شاه» را که آبله داشت، درمان کرد و در زمینه‌ی حکمت نیز با «امام محمد غزالی» مباحثه داشت. با این همه شهرت او را در سرودن رباعیات و یا چهار پاره‌های او می‌دانند که گفته می‌‌شود به خاطر افزایش نشاط و شادی خاطر و کاهش بار غم و دشواریهای زندگی می‌سروده‌است.

پدر او «ابراهیم» نام داشت که در مورد چگونگی حرفه‌اش دو نظریه ابراز شده‌است. گروهی آنان را با توجه به شهرت «عمر» به «خیام» یا «خیامی»، گفته‌اند که پدر، یا یکی از نیاکانش پیشه‌ی خیمه‌دوزی یا چادردوزی داشته‌است و گروه دوم بر آنند که پدر «عمر خیام» به امور دیوانی مشغول بوده‌است.

«ادوارد فیتزجرالد» شاعر و مترجم توانای انگلیسی که رباعیات «خیام» را به انگلیسی برگردانده، در پیش‌گفتار برگردان این اشعار ، داستان معروف «سه یار دبستانی» را آورده که اشاره به «خواجه نظام‌الملک»، «حسن صباح» و «عمر خیام» است. همچنین او از پیوند دوستی و قراردادی که بین آنها بوده می‌نویسد، مبنی بر این که هرکس از ایشان در دوره‌های بعدی به مقام والایی در اجتماع برسد، دو دیگر را کمک کند. البته به باور بسیاری این داستان نمی‌تواند واقعیت داشته باشد، زیرا تفاوت سنی بسیاری میان «خواجه نظام‌الملک»، «خیام» و «حسن صباح» وجود دارد. آنچه مسلم است، اینست که «خیام» آموزش‌های مقدماتی را در «نیشابور»گذراند و از استادان و آموزگاران او جز نام «امام موفق نیشابوری»، نام دیگری نیامده‌است.

خیام پس از آموزش‌های مقدماتی به «نظامیه‌ی‌نیشابور» می‌رود که آن را «دارالعلوم نیشابور» نیز می‌نامیده‌اند. در باب «نظامیه» باید گفت که «خواجه نظام الملک»، وزیر باتدبیر و دانشمند ایرانی، در زمان خود، دست به تأسیس مدارس عالی در شهرهای بزرگ ایران زد که در جای خود یکی از بزرگترین اقدامات فرهنگی بود.

وجود این «نظامیه» ها در شهرهایی چون «نیشابور»، «بلخ»، «هرات»،«خرگرد» (خواف)، «مرو»، «آمل»، «اصفهان»، «بصره»، «موصل» و «بغداد»، جایگاهی برای آموزش و آموختن دانشمندان و بزرگان بسیاری شد. چنان که بزرگترین علمای عصر، چون «ابواسحاق شیرازی» و «امام محمد غزالی» در «نظامیه‌ی بغداد» تدریس می‌کردند و نخبگانی چون «انوری»، «ظهیر فاریابی» در «نظامیه‌ی نیشابور» و «رشید وطواط» در «نظامیه‌ی بلخ» و «سعدی» در «نظامیه‌ی بغداد»، تحصیل علم ‌کردند.

پیشرفتگی این نظامیه‌ها از جمله در این بود که به سبک کشورهای پیشرفته‌ی امروزی، دانشجویان، در طی دوران تحصیل، کمک‌هزینه دریافت می‌کردند تا بتوانند با خیال راحت به تحصیل علم بپردازند.

«خیام» پس از تحصیلات خود، چندی به‌عنوان آموزگار خصوصی یا سر خانه به کار مشغول شد که زمان زیادی به درازا نکشید. در سال 1070 میلادی در شهر «سمرقند»، در دستگاه «ابوطاهر قاضی‌القضات» به خدمت پرداخت. مدتی بعد پس از دریافت دعوت‌نامه‌ای از سوی «خواجه نظام‌الملک»، وزیر «ملک‌شاه سلجوقی»، در رصدخانه‌ی تازه‌تأسیس اصفهان به کار پرداخت. مدت 18 سال، در آنجا در رشته‌های گوناگون خدمت کرد از جمله در پیشه‌های حساسی چون پزشکی دربار، ستاره‌شناسی، سرپرستی رصدخانه‌ی اصفهان و به عنوان عضو اصلی در تنظیم تقویم جلالی.

«عباس اقبال آشتیانی» در تحقیقی که در باره‌ی احوال خیام کرده‌است سال 517 را صحیح‌ترین قول در باره‌ی سال وفات «خیام» شمرده‌است. آرامگاه او در صحن «امام‌زاده محروق» نیم فرسنگی زادگاهش «نیشابور» واقع است.

 آثار خیام

دکتر «فتح‌الله دولتشاهی» آثار «خیام» را زیر پنج عنوان آورده‌است:

 ریاضیات:

رساله در جبر و مقابله در دو متن مشترک عربی و فرانسه
رساله‌ی حل مسئله‌ی جبری با مقاطع مخروطی
رساله‌ی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس
شرح‌المشکل من کتاب‌الموسیقی
رساله پیرامون مشکلات حساب

 ستاره‌شناسی:

زیج ملکشاهی، کار مشترک خیام با منجمان دیگر
مجمع‌القوانین نجوم

 طبیعیات:

رساله در طبیعیات
رساله‌ای به نام لوازم‌الامکنه، پیرامون تفاوت فصل‌های سال و اختلاف میان هوای کشورها و سرزمین‌های گوناگون
رساله‌ی میزان‌الحکمه

 فلسفی:

رساله‌ی در وجود
رساله‌ی در کون و تکلیف
ضیاء‌العقلی، در موضوع علم کلی

 ادبیات:

 نوروزنامه
ترجمه‌ی خطبة‌الغرّا اثر شیخ الرئیس ابوعلی‌سینا از عربی به فارسی
شماری اشعار عربی
رباعیات

***

منابع مورد استفاده:

خیام نامه، انجمن پاسداری اززبان و فرهنگ ایرانی
فصلنامه‌ی «رهاورد» شماره‌ی 46